Istota tragizmu jest postawienie bohatera w sytuacji wyboru pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami. W romantyzmie najważniejsze były przede wszystkim dwie sfery: miłość i ojczyzna. To napięcie pomiędzy nimi stanowi źródło tragizmu bohatera romantycznego.
Nieszczęśliwym kochankiem jest Gustaw z IV części Dziadów. Powód jego samobójczej śmierci stanowi zdrada ukochanej. Wyrazem goryczy bohatera są jego słynne słowa: „Kobieto! Puchu marny, Ty wietrzna istoto!”. Podobnie cierpiącym przez miłość młodzieńcem jest Kordian z dramatu Słowackiego, który próbuje odebrać sobie życie z powodu nieodwzajemnionego uczucia.
Źródło tragizmu tkwi również w konieczności dokonania wyboru pomiędzy ojczyzną, a obowiązkiem względem ojczyzny. Najbardziej znamiennym przykładem takiej sytuacji są losy Konrada Wallenroda. Konrad porzuca swoją żonę Aldonę, aby podstępnie wstąpić w szeregi wroga i dokonać zemsty na zakonie krzyżackim. Ukochana bohatera z tego powodu zamyka się w wieży, gdzie umiera opuszczona i załamana.
Tragiczny wymiar wyboru, jakiego dokonuje bohater, zwykle podkreśla symboliczna zmiana imienia. Walter Alf staje się zatem Konradem Wallenrodem, a Gustaw Konradem. Chodzi tu o podkreślenie faktu zmiany tożsamości, która to metamorfoza ma charakter symbolicznej śmierci. Bohater umiera w wymiarze prywatnym, natomiast rodzi się jako człowiek działający na rzecz zbiorowości.
Konrad z III cz Dziadów staje się bohaterem mesjańskim, który przyjmuje na siebie cierpienia całej ludzkości. Tragizm tkwi w samym centrum Mickiewiczowskiego mesjanizmu. W Dziadach drezdeńskich polska młodzież zostaje porównana do ziarna, które musi obumrzeć, aby wydać owoc. Ofiara i cierpienie stają się jedynym możliwym losem bohatera-patrioty. Może go czekać jedynie śmierć lub śniegi Syberii. O tej drugiej możliwości traktuje np. poemat Słowackiego „Anhelli”, którego bohater wiedzie smutny i krótki żywot w Rosji, obserwując śmierć i poniżenie najbliższych.
Bohater romantyczny nie jest beztroskim marzycielem czy sentymentalnym kochankiem, który traktuje uczucia jako urozmaicenie życia. Miłość jest tu najwyższym wymiarem egzystencji, nadającym jej ludzki sens, dlatego rezygnacja z tej sfery w imię dobra narodu stanowi akt heroiczny. Los jednostki traci wymiar indywidualnej biografii i staje się częścią zbiorowego losu narodu. Tragizm bohatera romantycznego dotyczy zatem niemożności realizacji szczęścia i konieczności rezygnacji z własnej tożsamości.
Najbardziej trafnym przykładem jest postać Konrada Wallenroda, który, aby uwolnić ojczyznę, musi wyrzec się swojej osobowości, poświęcić miłość i szczęście, który okłamując Krzyżaków, przez wiele lat posługując się metodą podstępu i zdrady, zaczyna tracić poczucie człowieczeństwa. Jego tragedia polega na świadomości istnienia tylko jednej możliwości zwycięstwa nad Krzyżakami, możliwości, która budzi w sumieniu Wallenroda moralny sprzeciw i odrazę. Konrad zdaje sobie sprawę, że jest w swoim narodzie wybitną jednostką i dlatego tylko on może sprostać trudnemu zadaniu.
Sprzeczność między ideą walki a osobistymi przekonaniami widoczna jest w kreacji Grażyny. Księżna aby ratować kraj i honor swego męża musi sprzeciwić się woli Litawora. Kierowana patriotycznym uczuciem Grażyna, podobnie jak Wallenrod, jest zmuszona przybrać pewną postawę, założyć maskę i działać w przebraniu. Przeżywa głębokie rozterki moralne, wie, że powinna być posłuszna wobec męża. Dlatego ginie z poczuciem winy, z wyrzutami sumienia, iż zdradziła Litawora.
Niemożność jawnej walki i konieczność złamania małżeńskich ślubów godziły w moralność i sumienie kobiety, która kierowała się w życiu uczciwością, godnością i etyką. Złamanie woli męża, choć powodowane szlachetną miłością do ojczyzny i dbałością o dobre imię Litawora, pociągnęło za sobą konflikt moralny, skazało bohaterkę na poczucie osobistej klęski.
Bohater romantyczny musiał dokonać wyboru – w przypadku Wallenroda i Grażyny między miłością do ukochanej osoby, a powinnością wobec ojczyzny, która z kolei zmuszała do nieetycznego działania. Tragizm bohaterów to przede wszystkim świadomość istnienia tylko jednej szansy osiągnięcia swego celu, szansy, która odbiera człowiekowi spokój i równowagę ducha.
